| Botimet
e koheve te fundit mbi qytetet e Epidamnit dhe Dyrrahut.
|
|
Ne
botimet e koheve me te fundit autoret H. Ceka, H. Hidri dhe N. Ceka,
vazhdojne te qendrojne ne mendimin e shprehur se pari nga Hezey dhe Duma,
se Epidamni dhe Dyrrahu ishin ne lashtesi nje qytet i vetem si koloni
helene e themeluar nga Korinthasit.Keta dy autore, bab e bir,
rrespektivisht marrin si baze monedhat, statere em e pas tri drahmet e
prera me shumice ne Dyrrah, qe vertetohen nga legjenda me shkurtimin e
emrit te qytetit Dyrr..Aup.. apo Dyrra..Auppa..Ne kete rast, per keta dy
autore nuk perben asnje problem fakti qe nuk eshte gjetur as edhe nje
monedhe qe te perfaqesoje qytetin e lashte te Epidamnit, megjithese
arsyet jane te shumta, ne qofte se merret parasysh prania e dy qyteteve
te vecante dhe ne afersi njeri me tjetrin.Duke pare pranine e dy
qyteteve, qe sic e pame permendet nga shume autore antik, edhe te atyre
te me vonshem, behet me i pranueshem dhe me i argumentuar nga zhvillimi
i ngjarjeve historike te kohes antike.Le te marrim si shembull fituesin
e garave me kuaj ne olimpianden e 66, nga detari Kleosten nga Epidamni,
sic shkruan Pusania, kurse N. ceka shkruan se Kleosteni ishte nga
Durresi., i cili e perdor kete ndryshim te emrave vetem per te cuar
Dyrrahun ne nje kohe te lashte, kur ai nuk permendet per kohen e para
shek VI-V. para Krishtit.Dalja ne skene e emrit te Dyrrahut lidhet
direkt me daten e prerjes se monedhave te para qe mbajne shkurtimin e
emrit Dyrr...Aupp...Shtojme se Dyrrahu permendet per here te pare nga
Ciceroni ne shek. I. para .Kri. pra disa shekuj mbas prerjes se
monedhave qe mbajne emrin e shkruar te tij.H. Ceka prerjet e para te
monedhave ia dedikon zhvillimit ekonomik te qytetit te Dyrrahut, qe u
arrit aty nga mezi i shekullit te V. Para .Kri.Ne kete rast ai shkruan "Probleme
te Numismatikes Ilire"se nderhyrja e Taulanteve ne grindjet e
brendshme shoqerore te Dyrrahut hapi mundesi te reja per shtimin e
shkembimeve te prodhimeve ndermjet ilireve dhe kolonise Helene dhe
nepermjet saj edhe te botes greke ne pergjithesi.per pasoje gjendja
ekonomike e dyrrahut dhe e qytetit vella Apollonise arrin ne kete kohe
dmth aty nga mesi i shek. V. para Kri. nje lulezim e nje zhvillim aq te
vrullshem sa qe ndihet nevoja e nje emancipimi ekonomik e politik sa me
te pamvarur edhe kundrejt qyteteve nena (metropole) pikerisht per kete
arsye vihet ne veprim punishtja e pare e monedhave, qe fillon e pret
tridrahmet apo stateret e para autonome me Legjendat ...Aup...Per
Dyrrahun...Me poshte autori shpjegon faktin se keto tridrahme te para
autonome, te prera ndermjet viteve 430-350 para Kri. i gjejme me shumice
ne Shqiperine e jugut, ne jug te semanit, shpjegon kete Zhvillim jo te
barabarte te fiseve te ndryshme ilire ne kete kohe, te cilat sa me nga
veriu dhe sa me thelle nga lindja, qe te shkojme aq me kembengultas
permbahen ne sistemin e shkembimeve ne natyre.Ne keto tridrahme te ralla
per Apollonin por te prera me shumice ne Dyrrah, pasqyrohen jo vetem
pesha ekonomike sunduese e qytetit me te vjeter mbi te riun, por edhe
nje lidhje ekonomike-politike.Nga sa kuptohet te dhenat e me siperme te
shvillimit ekonomiko-shoqeror mbeshteten ne te dhenat e Tuiqidit te
cilat sic i paraqitem qe ne fillim flasin per qytetin e Epidamnit dhe jo
te Dyrrahut qe thote H. C. sepse ne datat qe permend H.C. fundin e shek.
V. para Kri.Epidamni ishte ne gjendjen e luftes civile dhe i rrethuar
nga iliret dhe kerkyrasit kurse Dyrrahu akoma nuk ka dale ne burimet
historike me emrin e tij Dyrrah.Pra duke perjashtuar daten 430-411 qe
ishte kohe lufte, prerja e monedhave te para duhet te zbrese logjikisht
deri ne vitin 350 para Kri. kohe ne te cilen ne qytetin e Dyrrahut jane
krijuar kushtet ekonomike per krijimin e sistemit ekonomik te ri.Te
dhenat historike e nomizmatike, qe permendem gjejme perputhje te
llogjikshme ne sqarimin e problemeve, ne qofte se nga
Epidamni ne Dyrrah nga fundi i shek. V. para. Kri. sikurse vertetohet
nga burimet qe kemi analizuar, ne te cilat te dhena te shumta tregojne
per pranin ne kohe te lashta te dy qyteteve te vecanta, Epidamnit qe
kolonizohet nga helenet dhe te qytetit te Dyrrahut, ku oligarket e
debuar transferojne kolonine e tyre nga Epidamni ne Dyrrah per arsye te
mosmarreveshjeve te popullsise heterogjene dhe nderhyrjeve nga
jashte.Ngjarjet historike te zhvilluara me vone tregojne se banoret ilir
te limanit te Dyrrahut se bashku me kolonet helene qe u
strehuan ketu, ndertuan nje qytet te ri.Ky qytet duke qene ne nje vend
te pershtatshem dhe me shume kushte ekonomike e shoqerore te reja, me sa
duket me te favorshme se ato te Epidamnit, arriti qe te behet nje qytet
i fuqishem aq sa shume shpejt arriti te eklipsoje per gjithmone edhe
vete qytetin e lashte te Epidamnit.Na duhet te theksojme edhe nje here
se te gjithe ata studiues qe jane shprehur se Epidamni dhe Dyrrahu kane
qene qe ne krijimin e tyre ne nje qytet i vetem ne nje truall te
perbashket, nuk trasmetojne drejt gjithshka thuhet ne burimet historike
te autoreve te lashte grek e romake.Nje autor te cilit nuk i eshte
kushtuar vemendja e duhur eshte perseri Apiani i cili shkruan:Ata qe
debuan prej luburneve nga Dyrrahu, thirren ne ndihme Kerkyrasit, te
cilet ishin sundues ne det dhe i debuan Liburnet.Ne kete rast
mendojme se behet fjale per nje kohe kur liburnet nderhyjne ne Dyrrah
per te debuar nga qyteti kolonet helen te vendosur aty kur u debuan nga
qyteti kolonet helen te vendosur aty qe kur u debuan nga
Epidamni.Nderhyrja e menjhereshme e Kerkyrasve deboi liburnet dhe
vendosi perseri kolonet e tyre te cilet sic thote Apiani:"i
perzien me dyrrahasit, dhe ndryshuan edhe emrin nga Dyrrah ne Epidamn".Pas
ketyre ngjarjeve gjendja ne kete qytet shkoi gjithnje duke u konsoliduar
ne te mire te nje bashkejetese paqesore te pranuar nga te gjithe
qytetaret e Dyrrahut.Me zhvillimin e me tejshem te qytetit te Dyrrahut
vihet re se elementi ilir mbizoteron mbi ate helen, aq sa ky qytet behet
shume shpejt kryeqendra e fisit te taulanteve dhe rezidence e mbretit
ilir Monun.Ky eveniment me rendesi te vecante vertetohet plotesisht nga
monedhat tridrahmet qe vihen ne qarkullim ne kohen e ketij mbreti, te
cilat pervec pranise se legjendes ...Aup...ose Aupp...Mbajne edhe emrin
Monunit...Movuuviou.E shohim me shume ineteres te veme ne dukje edhe
shqetesimin e H. Cekes arkeolog dhe studiues kompetent i problemeve te
numizmatikes ilire, i cili gjat studimit te monedhave te mbretit Monun,
veren pa saktesi ne datimin e monedhave qe mbajne emrin e tij,H.Ceka
eshte i mendimit se tridrahmet e mbretit te Dyrrahut, pervec shteses se
emrit te mbretit monun.Datimi i ketyre monedhave si te vitit 300. para.
Kri. eshte bere se per te vetmen arsye se burimet historike ne kete kohe
permendin nje mbret ilir me emrin Monun.H.Ceka e sheh te arsyeshme qe
datimin e monedhave te Monunit ta vendose ne nje kohe me te hereshme,
sepse te dhenat numizmatike nuk mund te harmonizohen vec nga e keqja.Si
zgjidhje e ketoj problemi, ati i mbretit te Taulanteve Glakus edhe sipas
ketij mendimigjendet nje zgjidhje e pershtatshme, duke i datuar keto
monedha fill pas vitit 350 para Krishtit.Jemi te mendimit se burimet
historike te koheve te lashta lene te kuptohet se Dyrrahu si qytet e ka
zanafillen menjehere mbas mbarimit te luftes se Peloponezit dhe
pikerisht pai Epidamni pushtohet e shkaterrohet teresisht nga Kerkyrasit,
rreth vitit 411. para. Kri.Ne qofte se kihet parasysh ky percaktim kohor,
athere te gjitha ndodhite historike te koheve me te vonta, sikurse edhe
zbulimet arkeologjike qe jane bere deri tani ne Durresin e sotem do te
gjejne nje interpretim logjik me te drejte.Botimet historike sic e pame,
jane te autoreve te ndryshem, ne gjuhe te ndryshme dhe kohe te ndryshme,
ne ndonje rast ka edhe njoftime te perseritura ose te perkufizuara, pra
s'mund te perjashtohen edhe keq interpretime prandaj ato duhete te
analizohen nga shume drejtime per te arritur perfundime te drejta e te
argumentuara.Por te dhenat e perfituara ne pergjithesi nga studimi i
materialeve qe dalin nga varrezat e nje qyteti te vdekur dhe ne vecanti
te dhenat qe dalin drejt nga studimi i objekteve arkeologjike qe
shoqerojne trupin e te vdekurit jane me nje rendesi te vecante.me shume
interes jane gjithashtu ritet e varrimit, konstruksioni varreve apo
orientimi i tyre.Ka rendesi te vecante fakti qe varret e Durresit gjat
me shume se 50 viteve te shkuara jane gerrmuar e studiuar te gjitha nga
gjurmues te apasionuar e me kopetence ne kete fushe.Nje rendesi edhe me
e madhe qendron ne faktin se i gjithe materiali arkeologjik i dale nga
gerrmimet e varrezave, eshte i grumbulluar, pjeserisht i restauruar dhe
i gjithe i investuar dhe ndodhet i ekspouar ne muzeun arkeologjik te
qytetit ose i ruajtur ne fondet e tij.Dyrrahu e fillon jeten qytetare ne
kushte disi te jashtezakonshme ne karahasim me Epidamnin apo edhe me
Apollonin, dhe mund te themi se ai eshte pare e studiuar duke u nisur
nga nje fillim jo i sakte pra edhe arritjet perfundimtare per periudhen
para shek. IV. para. Kri.nuk mund te konsiderohen si te bazuara ne
burime te sigurta.Per sa thame me siper nje ide shume te qarte na e
sjellin rezultatet e gerrmimeve te carrezave te zbuluara gjat ketyre 50
vjeteve te fundit ne qytetin e Durresit,Si burime historike, ne menyre
te vecante duhet te analizohen te dhenat e shumta qe ofrojne perdrejt
nga zbulimi i varreve, qe me te drejte jane konsideruar si banesat e
perjeteshme te popullsise se vdekur te nje qyteti te gjalle.Nje nga
gjurmuesit dhe studiuesit e apasionuar ishte pa dyshimi ndjeri V.Toci i
cili ne nje kumtese te mbajtur ne kuvendin e studimeve ilire, "Popullsia
Ilire e Dyrrahut ne driten e te dhenave historike-arkeologjike"nder
te tjera shkruan"Atje ku sot ndodhent porti i ri duket se lindi
edhe nje qender banimi i pare i ulet, kete e deshmojne fragmentet prej
qeramike, dhe nje cekan prej guri te latuar, qe si tip dhe punim,
zbret deri ne periudhen e vone te bronzit....Nje cekan tjeter eshte
zbuluar ne fshatin Harapaj te Kavajesqe ndodhet jo shume larg Durresit".
Keto te dhena presupozojne gjurmet me te hershme te vendbanimeve
legjendare,Epidamnit dhe Dyrrahut.Sikurse e kemi thene te gjithe
studiuesit e deri sotem nisen nga interpretimi i gabuar se Epidamni dhe
Dyrrahu paraqesin nje qytet te vetem te vendosur ne Durres prandaj edhe
V.Toci shkruan," Vendosja e heleneve ne Dyrrah eshte bere,
sipas tradites se shkruar aty nga viti 627 para. Kri.Ne kete kohe ata
duket se u perzien me nje pjese te vendasve, per c'ka deshmojne edhe
disa gjetje arkeologjike te zbuluara tani vone ne nekropolin e
lashte.Keto gjetje jane ene me trajta ilire, te medha e mesatare, ne
forme tasash te thelle secili me dy vegje horizontale si gjuhe, te cilat
kane sherbyer per urna cinerare.Ato u gjeten prane eneve korintnike te
importuara te shek. VII-VI Dyrrahut jep nje pasqyre te qarte edhe ne
prejardhjen e popullsise se qytetit.Ne kete varreze pervec ritit te
varrimit materialit arkeologjik kane dale dhe nje sasi e konsiderueshme
gures varresh, shtylleza te vogla te rrumbullaketa te mbishkruara ne
shumicen e tyre me emra ilir.Edhe per kete, V.Toci shkruan:Fakti qe
nga te gjithe mbishkrimet greke e latine te gureve te varreve te
nekropolit te marra se bashku, pothuaj se nje e treta e emrave vetiake
eshte me origjine ilire, tregon dicka me teper se raportet e zakonshme
te nje kolonie helene te vendosur ne nje territor te huaj.Ne shtojme
ketu se keto te dhena i shohim si te mirefillta me pozicionin kohor te
zanafilles se qytetit te Dyrrahut pas shek. IV. pra te nje qyteti jo
koloni helene, por te nje qyteti ku jane strehuar kolonet helen te
Epidamnit.Ne vazhdim V.Toci duke u bazuar tek legjenda qe tregon Apiani,
shton:"Prane kesaj skele u vendosen me vone helenet Dore, te
ardhur nga Kerkyra, te cilet debuan se ketejmi Liburnet, te cilet nga
ana e tyre kishin zene vendin e taulanteve, korkyrasit, perzien me
vendasit, kolonete tyre dhe ne kete menyre skela u konsiderua pas ketej
helene".Sipas burimeve historike, ngjarja e liburneve dhe
kerkyrasve, eshte nje ndodhi e koheve me te vona, prandaj nuk eshte me
vend qe perdoret si argument per te vertetuar se kerkyrasit u vendosen
ne lufte me Epidamn.I bazuar ne te dhenat e materialit arkeologjik te
zbuluar ne varrezat e Durresit, autori arrin ne perfundimin se:"Kete
e presupozon tani per tani mungesa e materialit dokumentar ilir dhe
prania me me shumice e materialit helen per kohen midis shek VI-IV.
para. Kri.nga mesi i shek. te IV. e ketej ku presioni e jashtem arrin
deri ne pushtimin e qytetit, elementi ilir evidentohet me lehte.Ne
nekropol jemi njohur me emrat e pare te banoreve ilire te mesit dhe
fundit te shekullit IV, na kane njohur ketu me nje numer te madh
banoresh te cilet mbajne emrat e mirfillte ilire.Keto te dhena te sakta,
vlejne ne menyre te vecante per vertetimin se Dyrrahu ishte vendosur ne
Durres, pikerisht ne perfundim te luftes se Peloponezit, ndryshe ne
qofte se do te ishte Epidamni ketu, atehere ne varrezat e Durresit do te
predominonte materiali helen arkaikqe nga shek. VII-VI e ne
vazhdim, sepse edhe Tuiqidi per kete kohe e permend si nje qytet te
zhvilluar e te populluar shume, kurse materiali arkeologjik i zbuluar ne
varrezat e Durresit jep nje date tjeter per zhvillimin ekonomik e
shoqeror periudhen shum ete larget, ate te shek. IV-III para Kri.Me
materialin arkeologjik te varrezave nuk mund te gabohet se sq me
interpretimin jo te drejte te nje burimi historik te shkruar.Emrat e
shumte ilire qe shoqeronin te vdekurin si deshmi e fundit te emrit te
tij ne varrezat e Durresit tregojne pranine e vertete te popullsise
vendase ne kete qytet".Me interes eshte te shtojme ketu edhe
nje mendim te V.Toci i cili lidhur me sistemin e fortifikimit te qytetit
te Dyrrahut, shkruan:"Ne vendin ku sot ndodhet Durresi,
megjithese pervec disa gjurmeve ne themel te nje trakti muri mbrojtes ne
rreze te kodres 98m, nuk jane konstatuar ende plotesisht mbeturina te
nje rrenoje ilire, por nga ana tjeter ne objektet e zbuluara ne nekropol
shihet ekzistenca e ilireve dhe heleneve afersisht ne kohen e themelimit
te kolonise.Pra iliret ishin ketu, dhe kete e provon edhe vete
emri Epidamn me te cilin u quajt qyteti.Nga ana tjeter, eshte e qarte se
helenet e ardhur kane ndikuar shume mbi vendasit.ketyre sidomos parise,
i u desh te hiqte dore dalengadale pjeserisht ose plotesisht nga nga
menyra e jeteses se pare dhe te pervetesonte kulturen, fene dhe tipare
te tjera te jetes helene".Kete e presupozon per tani mungesa e
elementit helen per kohen midis shek. IV. deri ne mesin e shek. IV.
para. Kri.Nga mesi i shek.IV. e ketej kur presioni e jashtem ilir arriti
deri ne pushtimin e qyteti, elementi ilir evidentohet me lehet.Ne kete
nekropol jemi njohur me emrat e pare te banoreve ilir te mesit dhe
fundit te shek. VI....Ne shumicen e rasteve dhe Apollonia jane
konsideruar si dy qytete helene ne bregdetin e Adriatikut por ne te
vertete nga te dhenat e burimeve historike te analizuara me siper nuk
del se Dyrrahu ishte nje koloni helene por nje qytet ku zune vend
kolonet helen te debuar nga Epidamni para luftes se Peloponezit.Si shkak
i luftes civile, ketu u vendosen oligarket te debuar nga Epidamni dhe
kolone te tjere qe iken pas shkaterrimit te ketij qyteti nga
kerkyrasit.Nga ana tjeter, Dyrrahu nuk ka asgje te perbashket me
Apollonine persa i perket sistemit mbrojtes te qytetit.Ndersa Apollonia
dallohej per nje sistem fortifikimi shume te fuqishem ndertuar qe ne
kohen e themelimit te saj ne shek. VI. para Kri dhe te mirembajtur e
perforcuar e restauruar ne shekujt e me vonshem, per nje ushtri te
rregullt per mbrojtien e qytetit.Dyrra\hu rezulton si nje qytet i pa
mbrojtur me mure rrethimi te ndertuara si ato te Apollonise, Lisit,
Shkodres e.t.j.Deri me sot nuk eshte gjetur asnje gjurme qe te tregoje
per mure rrethues apo kulla mbrojtese te tij.Dyrrahu ishte nje qytet i
hapur, megjithese ai ishte njekohesisht nje qytet shume i zhvilluar
ekonomikisht.Ne mendojme se arsyet pse ne kete periudhe qyteti i
Dyrrahut nuk ishte i fortifikuar, shpjegon ne radhe te pare me
pozicionin gjeografik dhe se dyti me faktin e perberies etnike te
popullsise se tij.Dyrrahu nuk rrezikohej nga deti, sepse ishte gjithmone
i mbroitur nga flota e madhe e kerkyres, qe zoteronte mbi gjithe detin
Adriatik.Ai ishte gjithashtu i mbroitur shume mire nga toka nga fiste
ilire qe e konsideronin ate si nje qender me rendesi te vecante per
tregtimin e prodhimeve te tyre.Vetem ne kohen kur flota romake doli ne
detin Adriatik, me anije te shumta, qyteti i Dyrrahut mbeti teresisht i
zbuluar dhe ne rrjedhen e ngjarieve te me vonshme vihet nen mbroitjen e
Romes dhe me vone behet koloni romake.Pikerisht ne kete kohe mendohet se
jane bere perpjekiet per fortifikimin e qytetit dhe gjurme te ketyre
mureve jane ndeshur ne zbulimet arkeologjike te koheve te fundit.Shtojme
se nje fortifikim i mirefillte i qytetit te Dyrrahut eshte bere nga
Anastasi, perandor ne shek. VI. pas. Kri. i cili ishte me origjine
DurresakeGjurmet e ketij fortifikimi jane akoma ne kembe dhe dallohen
mire ne shume vende te qytetit.Pas fortifikimit te Anastasit, qyteti i
Durresit ka qene gjithnje i fortifikuar dhe i perforcuar ne periudha te
me voneshme, si ne kohen veneciane dhe se fundi ne kohen e pushtimit
otoman.
|
|
|
